دید کلی

تاثیر سم در بدن یا موضعی است یا عمومی. سمی که تاثیر موضعی دارد به مجرد تماس با عضو یا بافت آن را سوزانده و متلاشی می‌کند. سم که جذب بدن شود تاثیر عمومی دارد و آن را به چند گروه می‌توان تقسیم کرد. گروهی از سمها تغییراتی در خون ایجاد می‌کنند و مراکز مولد خون را منهدم کرده و باعث همولیز گلبولهای قرمز می‌شوند مانند بنزن و فنل.

گروه دیگری از مواد در معده و روده تاثیر گذاشته و موجب استفراغ و دل درد می‌شوند مانند مس و سرب . در داروشناسی مقدار حداکثر یک خوراک دارو که بتوان بدون زیان مصرف کرد تعیین شده است. مصرف زیادتر از آن مقدار ، انسان را مسموم کرده و حتی منجر به مرگ می‌شود. در زیر به مهمترین مواد سمی و علایم مسمومیت آنها اشاره می‌شود.

فنل

فنل یا اسید فنیک از سموم فرار محسوب می‌شود. ماده‌ای است متبلور که در تجارت به رنگ سفید بوده و اشکال دارویی آن مختلف است. حداکثر مقدار خوراکی فنل 0.1 گرم در یکبار است، مقدار 4 گرم آن از راه خوراکی مسمومیت شدید تولید می‌کند و مقدار 15 گرم از آن کشنده است. علایم مسمومیت شامل سوزش مخاط دهان و حلق ، سستی ، سرگیجه ، تنگی نفس ، تشنج و اغما می‌باشد. معالجه آن شستشوی معده با آب آهک ، روغن کرچک و تزریق سرم است.

سیانور

سیانور دو پتاس و اسید سیانیدریک دو سم قوی هستند که به مقدار کم در مغز بادام تلخ یافت می‌شوند. اگر فردی تعداد زیادی بادام تلخ بخورد مسموم می‌شود. مقدار کشنده سیانور دو پتاس 0.3 - 0.2 گرم و اسید‌ سیانیدریک 0.6 گرم است. مرگ بوسیله اسید سیانیدریک فوری است. پس از خوردن سم بلافاصله شخص به حالت اغما رفته ، حدقه چشم گشاد شده و نبض غیر قابل درک می‌شود و بر اثر تشنج می‌میرد. ممکن است تزریق داخل وریدی محلول تیوسولفات دو سود شخص را از مرگ نجات دهد.

کولشی‌سین

آلکالوئید گیاهی است به نام زعفران پاییزی که ماده موثرش بیشتر در دانه و پیاز گیاه یافت می‌شود. کولشی‌سین از جمله موادی است که در بدن جمع می‌شود و حداکثر مقدار خوراک آن 0.05 گرم در یکبار است. علایم مسمومیت در انسان به صورت سردرد شدید ، استفراغ ، ادرار زیاد ، تشنج ، فلج شدن خون در رگهای بدن و در صورت ادامه یافتن علایم ، منجر به مرگ خواهد شد.

نیکوتین

نیکوتین ماده موثر و آلکالوئید توتون است که به شکل مایع بیرنگ با بوی تند می‌باشد. نیکوتین اثر محرک بر روی سیستم اعصاب مرکزی داشته و روی عضلات مخطط وقتی که با دوزهای قوی مصرف شود اثر فلج کننده دارد. مقدار 0.1 گرم از نیکوتین دوز سمی است. اثرات سمی آن به سرعت آشکار می‌شود که شامل اختلالات گوارشی ، اختلالات و واکنشهای عصبی ، بی‌نظمی قلب و در نهایت در اثر تشنج ، مرگ عارض می‌شود.

اسید و باز

از اسیدها ، اسید هیدروکلریک ، اسید سولفوریک ، اسید نیتریک و اسید استیک غلیظ به مقدار 20 - 10 گرم کشنده است. از بازها آمونیاک و پتاس و آهک را می‌توان نام برد. خوردن اسید و باز قوی ، مخاط دهان ، گلو ، مری و معده را سوزانده و موجب درد شکم و استفراغ شدید می‌گردد.

آتروپین

آلکالوئیدی است که در اغلب گیاهان سمی تیره سیب زمینی (Solanaceae) مانند تاتوره یافت می‌شود. آتروپین داروی فلج کننده اعصاب پاراسمپاتیک است و باعث افزایش فعالیت قلب ، کاهش ترشحات غدد مترشحه ، تشنج عضلات صاف و تحریک سیستم عصبی مرکزی می‌شود. علایم مسمومیت به صورت خشکی گلو ، عطش زیاد ، التهاب حنجره و در نهایت اغما و مرگ است. آتروپین به مقدار 10 - 5 میلی‌گرم تزریق زیر جلدی ، سمی و کشنده است.

تریاک و مشتقات آن

مرفین ماده اساسی تریاک است. در طب علاوه بر مورفین مشتقات مصنوعی از آن را که اثرات مشابه مرفین دارند بکار می‌برند. هروئین یا کلرئیدرات استردی استیل مورفین پودری است متبلور و تلخ که سمیت آن 5 مرتبه بیش از مرفین است و 0.1 گرم آن کشنده است. کدئین یا اتر متیلیک مورفین مصرف بیش از 0.1 گرم آن ایجاد مسمومیت می‌کند. از علایم مسمومیت کدئین زنگ زدن گوشها در ابتدای مسمومیت است.

بی‌حس کننده‌های موضعی

علاوه بر کوکائین که از طریق مصنوعی نیز تهیه می‌شود، بعضی از داروهای بی‌حس کننده موضعی دیگر نیز بطور مصنوعی تولید شده‌اند که مصرف بیش از حد دارای اثرات سمی است و از لحاظ سم شناسی قابل توجه هستند مانند استوائین ، نووکائین و بوتلین.

ضد عفونی کننده‌ها و مواد رنگ کننده

مواد ضد عفونی کننده‌ای که در پزشکی یا در تولید مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرند، عموما دارای اثرات کم و بیش سمی بوده و در صورتی که به مقادیر زیادتر از حد لزوم مصرف شوند مسمومیتهای حاد یا مزمن ایجاد می‌کنند. بطور کلی مهمترین ضد عفونی کننده‌های طبی اعم از ترکیبات معدنی یا آلی عبارتند از: آب اکسیژنه ، کلراتها ، پرمنگناتها ، فرمالدئید و....

ولی مقادیر زیاد آنها اگر در مواد خوراکی مدت طولانی استفاده شوند مسمومیتهای خفیف و مزمن تولید می‌نمایند. از مواد رنگ کننده می‌توان بلدومتیلن ، آبترین ، ویوله متیل و ... را نام برد. امروزه سازمانهای بهداشت مواد غذایی ، مواد رنگ کننده مورد استفاده در غذاها را اعم از اینکه برای زینت بکار برده شوند و یا برای حفظ و نگهداری آنها از فاسد شدن ، تحت نظر گرفته و رنگهای مصرفی را نیز از نظر صلاحیت مشخص کرده‌اند.

آینده بحث

مواد سمی بسیاری شناخته شده‌اند که ذکر نام آنها و علایم مسمومیت آنها از حوصله این بحث خارج است. آنچه مهم است این است که باید در مصرف داروها احتیاط لازم را کرد و از مصرف موادی که برای ما ناشناخته است، خودداری نمود.

مباحث مرتبط با عنوان